» آیا سیاست جدید عربستان ایران را عقب خواهد راند؟

Image copyrightGETTY

از آغاز سال ۲۰۱۵ میلادی و با روی کار آمدن ملک سلمان، پادشاه جدید سعودی، عربستان سیاست مماشات با ایران را کنار گذاشت و سیاست مقابله آشکار را برگزید.

پیام تبریک محمد جواد ظریف به مناسبت انتصاب عادل الجبیر به مقام وزارت امور خارجه عربستان که ناظران آن را نوعی پیشنهاد آشتی تلقی کردند، با واکنش تند الجبیر روبرو شد. دیگر مشخص بود که ریاض اهداف دیگری را دنبال می­‌کند.

با آغاز حملات هوایی ائتلاف به رهبری عربستان به یمن و سپس اعدام شیخ باقر النمر روابط دو کشور وارد فاز ستیزه جویانه تری شد و به قطع رابطه بین دو کشور انجامید.

ظاهرا عربستان مصمم است که ایران را به تغییر سیاست­هایش در منطقه، یعنی دست برداشتن از حمایت بشار اسد، حوثی­ها در یمن، غیر فعال شدن در عراق و از همه مهمتر ترک شعار صدور انقلاب وادار کند. به این منظور از مجموعه‌­ای از سیاست­‌ها، از جمله ایجاد فشار بین المللی، منزوی کردن ایران در جهان اسلام، جنگ نیابتی در سوریه و حداکثر کردن فشار از طریق پائین نگاه داشتن قیمت نفت استفاده می­‌کند.

بعید است ایران تسلیم فشار عربستان شود

در جریان جدال بر سر مسئله هسته‌ای بین ایران و آمریکا، آمریکا از دو روش تهدید نظامی و اعمال تحریم‌های فلج‌کننده استفاده می‌کرد. در مرکز بحران موضوع غنی سازی در داخل ایران قرار داشت. علیرغم فشارها، چندین دور مذاکره یکی پس از دیگری شکست خورد تا آنکه نهایتاً در ماه مارس ۲۰۱۳، پیش از انتخاب روحانی، طی مذاکره محرمانه‌ای که بین دو هیئت ایرانی و آمریکایی در عمان صورت گرفت، ویلیام برنز، معاون وقت وزارت امور خارجه آمریکا، چرخش در سیاست آمریکا مبنی بر پذیرش غنی سازی (به شرط توافق در پاره‌ای از موارد دیگر) را به ایران اعلام کرد.

بدون شک فشار تحریم‌ها بر اتخاذ سیاست “نرمش قهرمانانه” از سوی آیت‌الله خامنه‌ای مؤثر بود. اما همانطور که سخنگوی تیم مذاکره‌کننده هسته‌های ایران، در مذاکرات دوران خاتمی بین ایران و سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان)، به اطلاع نماینده وقت بریتانیا رساند، ایران حتی به قیمت جنگ حاضر به دست کشیدن از غنی‌سازی نبود.

Image copyrightKHAMENEI.IR

دلیل حکومت ایران برای تسلیم نشدن به فشار، صرفاً به دلیل سماجت نیست. استدلال آیت‌الله خامنه‌ای که بارها آن را تکرار نموده این است که تصمیم‌گیری تحت فشار، باعث می‌گردد که طرف مقابل از همان روش باز هم استفاده کند و ایران را قدم به قدم عقب بنشاند.

با توجه به این نگاه راهبردی در سیاست خارجی ایران و تجربیات گذشته می‌توان گفت که به احتمال قوی عربستان بدون انجام یک مصالحه و بده و بستان، صرفاً با اتکا به روش مقابله، موفق به تغییر سیاست‌های ایران در منطقه نخواهد شد.

تبعات سیاست‌های عربستان نسبت به ایران

سیاست‌های تقابلی عربستان با ایران، سوای اعمال فشار بر ایران، چند نتیجه جنبی دارد که به نظر نمی‌رسد هیچ‌یک در جهت منافع عربستان باشد.

• اول، استفاده از ابزار نفت فشار زیادی را بر خود عربستان وارد می‌کند. در سال ۲۰۱۵ رکورد کسری بودجه عربستان با مبلغی معادل ۹۸ میلیارد دلار شکسته شد. این امر عربستان را وادار کرد تا از ذخایرش برداشت کند. در پی این اقدام، صندوق بین‌المللی پول هشدار داد که در صورت ادامه این روند، ظرف ۵ سال آینده دارایی‌های عربستان به صفر خواهد رسید.
• دوم، جنگ سوریه قطعاً برای ایران هزینه‌بر است. اما تنها تهران نیست که در معرض فشار است. جنگ یمن و سوریه هزینه قابل‌توجهی را به عربستان نیز تحمیل می‌کند. به گفته وزیر اقتصاد و برنامه‌ریزی عربستان، تنها جنگ یمن تا دسامبر ۲۰۱۵ حدود ۵.۳ میلیارد دلار برای عربستان هزینه داشته است. همان‌طور که اکثر ناظران از ابتدا معتقد بودند، ورود عربستان به جنگ در یمن همچون گرفتار آمدن در گردابی شده که خروج از آن مشکل به نظر می‌رسد.
• سوم، اگر این ادعای عربستان درست باشد که ایران منبع تحریک شیعیان در آن کشور و در بحرین و یمن است، طبیعی است که ایران برای مقابله با سیاست‌های تهاجمی عربستان بر فعالیت‌های خود در این رابطه خواهد افزود. شیعیان بزرگ‌ترین تهدید امنیتی را برای حکومت عربستان و بحرین تشکیل می‌دهند که حیاط خلوت عربستان به شمار می‌رود. در یمن نیز مشکل عربستان شیعیان حوثی هستند. ناآرامی‌های اخیر در بحرین و تهدید بی‌سابقه حکومت آن کشور توسط قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس را می‌توان در همین راستا ارزیابی کرد. وی در دفاع از یک روحانی شیعه بحرینی گفت که “در صورت هرگونه تعدی به شیخ عیسی قاسم، بحرین با مقاومت مسلحانه بی‌سابقه‌ای روبه‌رو می‌شود که اسقاط این رژیم گوشه‌ای از تبعات آن خواهد بود”. این در حالی است که عربستان هنوز نتوانسته اقلیتی را با استفاده از نزدیکی ایدئولوژیک، در درون ایران با خود متحد کند. حتی بالعکس، می‌توان گفت که تشدید سیاست‌های تهاجمی عربستان، به خصوص خط و نشان کشیدن‌ها که به نوعی تحقیر ایرانیان به شمار می‌رود، مخالفت بخشی از طیف سکولار را در ایران که قشر وسیعی را در شهرهای بزرگ تشکیل می‌دهند بر می‌انگیزد، هر چند که این افراد مخالف حکومت ایرانند. این بخش از اجتماع که اکثراً دارای تمایلات ملی‌گرایانه هستند (در تقابل با حکومت که اصرار بر نفی ملی‌گرایی دارد) اعراب را مسئول سقوط امپراطوری ایران می‌دانند و تمایلات منفی نسبت به اعراب دارند.
• چهارم، سیاست‌های تهاجمی عربستان، برخلاف انتظار عربستان نه تنها به نرم شدن موضع ایران نمی‌انجامد، بلکه جناح میانه‌رو را به حاشیه می‌راند و ابتکار عمل را به دست جریانات تندرو می‌دهد.

روابط ایران و عربستان در جریان جنگ ایران و عراق، به دلیل حمایت گسترده مالی ریاض از صدام حسین به اوج تیرگی رسید. با این حال تلاش اکبر هاشمی رفسنجانی در دوران ریاست جمهوری‌اش برای بهبود رابطه بین دو کشور منجر به آرامش در روابط شد. پروازها بین دو کشور برقرار شد و معاملات تجاری آغاز گردید. در سال ۱۹۹۷ امیر عبدالله (بعداً ملک عبدالله) به عنوان بالاترین مقام سعودی از زمان وقوع انقلاب از ایران بازدید کرد.

Image copyrightAFP

در سال ۱۹۹۹، محمد خاتمی به عنوان اولین رئیس جمهور ایران از عربستان بازدید و با امیر عبدالله دیدار کرد. بهبود روابط به جایی رسید که در سال ۲۰۰۱ یک قرارداد امنیتی بین ایران و عربستان برای مبارزه با تروریسم امضاء شد.

وضعیت در خاورمیانه از زمان ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی و آقای خاتمی به مراتب پیچیده‌تر شده است، اما آشتی دو کشور در آن دوران هم کار ساده‌ای نبود.

پس از کشته شدن جمع کثیری از ایرانیان در تظاهرات سال ۱۹۸۷ آیت الله خمینی گفته بود: “این واقعه از سایر ظلم‌ها و خیانت‌های صورت گرفته مانند اشغال قدس، تجاوز صدام و… جانسوزتر است. در این واقعه به اسلام خیانت شد… اگر ما از مسئله قدس (اسرائیل) بگذریم، اگر ما از صدام بگذریم، اگر ما از همه کسانی که به ما بدی کردند بگذریم، نمی‌توانیم از مسئله حجاز (عربستان سعودی) بگذریم.”

بنابراین هنوز هم در صورت در پیش گرفتن سیاست آشتی‌جویانه از سوی دو طرف، می‌توان به کاهش تنش میان دو کشور امیدوار بود.