سهم اقلیت‌های دینی و قومی در کتاب‌های درسی ایران چه‌قدر است

فصل‌نامه «مطالعات راهبردی» به تازگی پژوهشی با عنوان «سیاست هویت، آموزش و پرورش و امنیت ملی در ایران»  منتشر کرده که در آن به تحلیل محتوای کتاب «مطالعات اجتماعی» دوره اول متوسطه نظری پرداخته است.

در این تحقیق، به تفکیک درباره سهم هویت ملی، هویت مذهبی و هویت جهانی در این کتاب پرداخته شده است. نتایج این تحقیق رسمی به خوبی نشان‌ دهنده رواج انواع تبعیض‌های مذهبی، قومیتی و  جنسیتی در جمهوری اسلامی هستند. گزارش زیر، خلاصه‌ای از این تحقیق رسمی است.

***

سیاست هویتی یعنی چه؟

مهم‌ترین بُعد امنیت ملی را به نوعی باید در میزان امنیت اجتماعی دانست که به صورت خاص در هویت هر کشور متجلی است. هویت باعث شکل‌گیری «ما» می‌شود و اگر در کشوری، «ما» ملی شکل نگیرد، امنیت ملی بی‌معنا خواهد بود. به همین جهت، دولت‌ها از طریق «سیاست هویتی»، به دنبال احیا و حفظ «هویت ملی» به عنوان مهم‌ترین و مشروع‌ترین شکل هویت جمعی در هر جامعه‌ای هستند.

منابع هویت ملی در تاریخ معاصر ایران کدام هستند؟

در تاریخ معاصر ایران، اسلامیت (هویت مذهبی)، ایرانیت (هویت ملی) و تجدد (هویت جهانی) در سیر تکوین اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود به مهم‌ترین منابع هویت ملی تبدیل شده‌ و حکومت‌های دوران معاصر ایران سعی کرده‌اند یك یا تلفیقی از آن‌ها را در مسیر برساخت هویت ملی مورد توجه قرار دهند.

جمهوری اسلامی نیز طی ۴۴ سال گذشته، ساختن هویتی مبتنی بر باور‌های مذهبی را در سیاست‌های کلان خود داشته که حالا چند سالی می‌شود این هویت غائله را به هویت‌های ملی و جهانی باخته است.

هویت ملی که سال‌ها در ایران هم‌چون بسیاری از کشور‌ها، مهم‌ترین و مشروع‌ترین شکل هویت جمعی بود، با به قدرت رسیدن روحانیون شیعه، جای خود را به گرایش‌های دیگری مانند هویت دینی و مذهبی داد و سال‌ها به حاشیه رانده شد.

تاکید یک‌جانبه و متعصبانه به تعمیق و گسترش چنین هویتی پس از گذشت ۴۴ سال حالا به ضد خود تبدیل شده است و نسل‌های زیادی در ایران از تعریف خود در زمره چنین هویتی گریزان هستند.

فصل‌نامه مطالعات راهبردی هم با توجه به این تغییر رویکرد ملموس جامعه ایران به سمت و سوی هویت‌های ملی و جهانی، تحقیقی در این زمینه با عنوان «سیاست هویت، آموزش و پرورش و امنیت ملی در ایران» منتشر کرده تا نشان دهد سیاست‌های کلان آموزشی جمهوری اسلامی در زمینه ترویج هر یک از این هویت‌ها در مدارس به چه اندازه‌ای است.

تمرکز این تحقیق، کتاب‌ درسی مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه نظری بود که به دلیل دربرگرفتن مباحث تاریخی، جغرافیایی و جامعه‌شناختی، بیش از سایر کتاب‌های درسی، منعکس کننده سیاست‌های هویتی نظام جمهوری اسلامی است.

این تحقیق، پنج هزار و ۷۸۷ جمله در این کتاب‌ را مورد بررسی قرار داده است که حدود سه هزار و ۶۰۰ جمله انعکاس دهنده سیاست‌های هویتی هستند.

سهم هویت‌های ملی و هویت دینی، جنسیتی و قومیتی در کتاب مطالعات اجتماعی پایه اول متوسطه چه‌قدر است؟

نتایج این تحقیق می‌گویند که بیشترین فراوانی متعلق به سیاست هویت در سطح ملی با مجموع سه هزار و ۱۱۸ جمله (۸۷ درصد) است. پس از آن، سیاست هویت مذهبی با فراوانی ۲۸۲ جمله و ۷.۸ درصد و با اختلاف بسیار در جایگاه دوم قرار گرفته است.

سیاست هویتی قومیتی هم با فراوانی ۱۲۱ جمله و سیاست هویتی دینی با فراوانی ۶۳ جمله در جایگاه اهمیت سوم و چهارم قرار گرفته‌اند.

تحلیل محتوای کتاب‌ مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه هم‌چنین نشان می‌دهد که ۵۹۵ جمله جهت‌گیری منفی نسبت به هویت‌های مختلف در جامعه دارند. از این تعداد فراوانی، سهم هویت ملی، مذهبی و قومی به ترتیب ۵۱۹ ، ۶۲ و ۱۶ جمله بوده است.

در رابطه با تصاویر انتخاب شده برای کتاب‌ مورد مطالعه، سیاست هویتی با فراوانی ۸۵۵ تصویر، به سوی هویت ملی هدایت شده است.

پس از آن نیز به ترتیب هویت جنسیتی با فراوانی ۴۱۴ تصویر، هویت قومی با فراوانی ۵۸ تصویر، هویت مذهبی با ۴۵ تصویر و هویت دینی با فراوانی شش تصویر به ترتیب بیشترین توجه را در سیاست‌های هویتی نظام به خود جلب کرده‌اند.

سهم ایرانیت، اسلامیت و تجدد در کتاب مطالعات اجتماعی چه قدر است؟

این تحقیق اعتراف کرده که با ورود اسلام به ایران، نوعی دوگانگی فرهنگی در ایرانیان ایجاد شده و این دوگانگی نه تنها به شکل مناسب حل نشده بلکه در قالبی جدیدتر به زمان معاصر انتقال یافته است.

علاوه بر این دوگانگی، انقلاب مشروطه به عنوان یك نقطه عطف، ایران را با مفهوم تجدد آشنا کرد که در حال حاضر این دو مفهوم ملی و جهانی به جدی‌ترین هویت مذهبی در ایران تبدیل شده‌اند.

این تحقیق می‌گوید از سه هزار و ۱۱۸ جمله در کتاب‌های مورد بررسی، سهم ایرانیت، اسلامیت و تجدد به ترتیب هزار و ۳۵۵، هزار و ۴۴۳ و ۳۲۰ جمله است که در این میان، ۳۶۶ جمله جهت‌گیری منفی علیه ایرانیت و ۱۵۱ جمله هم جهت‌گیری منفی علیه تجدید دارند. این در حالی است که در رابطه با اسلام، هیچ موردی از جهت‌گیری منفی وجود ندارد.

این تحقیق در ادامه نوشته که این نوع سیاست‌گذاری هویتی، امنیت ملی را با چالش روبه‌رو می‌کند زیرا هویت ایرانی و تجدد، به‌ویژه در بین جوانان، به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت ملی آن‌ها تبدیل شده است.

آن‌طور که در این تحقیق آمده است، سیاست هویت قومی نسبت به هویت ملی تقریباً بسیار اندک مورد توجه سیاستگ‌ذاران هویتی آموزش و پرورش قرار دارد.

این تحقیق نشان می‌دهد کل جملات مورد بررسی در این زمینه، ۱۲۱ مورد است که ۱۶ مورد آن با جهت‌گیری منفی همراه است و این فراوانی و درصد نیز متعلق به قوم آذری است و به هویت سایر قومیت‌ها در متن کتاب‌های درسی مطالعات اجتماعی توجهی نشده است.

فراوانی تصاویر متعلق به قومیت‌های مختلف در کتاب مطالعات اجتماعی چه‌قدر است؟

فراوانی و درصد تصاویر مرتبط با اقوام کُرد، لُر، بلوچ، عرب، ترکمن، آذری و تالشی در این کتاب‌ هم به ترتیب ۱۰ ، ۱۰ ، ۲، ۱۰ ، ۲ ، ۱۷ و ۷ مورد است.

محققان این پژوهش با انتقاد از چنین رویکردی نوشته‌اند: «تنوع قومی در ایران پدیده‌ای نیست که به تدریج زایل شود و راه را برای ادغام در یك فرهنگ مشترک یکپارچه فراهم کند. بنابراین، توجه نکردن یا جهت گیری منفی داشتن به هویت های قومی باعث تقویت هم‌بستگی قومی و شکسته شدن هم‌بستگی ملی خواهد شد.»

این تحقیق اضافه کرده است چنین رویکردی، هویت ملی را تضعیف و امنیت ملی را نیز با چالش مواجه خواهد کرد.

سهم کدام‌یک از اقلیت‌های دینی رسمی در کتاب مطالعات اجتماعی بیشتر است؟

این تحقیق هم‌چنین نشان می‌دهد هویت‌های دینی سه گانه که در «قانون اساسی جمهوری اسلامی» به رسمیت شناخته شده‌اند، در نگاه سیاست‌گذاران هویتی آموزش و پرورش جایگاه بسیار نازلی دارند.

مجموع جملاتی که در این زمینه مورد تحلیل قرار گرفته‌اند، ۶۳ جمله بوده که در این میان، هویت دینی زرتشتی با مجموع فراوانی ۳۰ جمله، در مرکز توجه سیاست‌گذاران بوده است.

هویت دینی مسیحی و کلیمی نیز به ترتیب با مجموع ۲۵ و ۷ جمله، در جایگاه‌های بعدی قرار گرفته‌اند.

در ارتباط با تصاویر، در مجموع شش تصویر در رابطه با هویت‌های دینی وجود دارد که سه تصویر آن مربوط به دین زرتشت است و هیچ تصویری در رابطه با هویت دینی کلیمی در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره اول متوسطه وجود ندارد.

بخش دیگری از این تحقیق نشان می‌دهد که توجه به هویت مذهبی در کتاب‌های مورد بررسی در مجموع شامل ۲۸۲ جمله است. از این تعداد، سهم اهل تشیع و اهل تسنن به ترتیب ۲۰۱ و ۸۱ جمله است که ۶۱ مورد جملات مربوط به اهل تسنن دارای جهت‌گیری منفی علیه این مذهب هستند.

در رابطه با تصاویر نیز در مجموع ۴۵ تصویر مرتبط با سیاست هویت مذهبی وجود دارد که ۴۱ مورد مربوط به شیعیان و تنها چهار مورد در ارتباط با اهل سنت هستند.

این نوع برنامه‌ریزی از سیاست‌های یکسان‌سازی برمی‌خیزد که نشان داده  کارآمدی لازم را نداشته و پس از ۴۴ سال، به ضد خودش تبدیل شده است.

این تحقیق اضافه کرده است: «این نوع جهت گیری باعث مقاومت و حتی مبارزه مسلحانه برای دفاع از مذهب خواهد شد و نقض کننده امنیت ملی است.»

هویت جنسیتی چه نقشی در کتاب درسی مطالعات اجتماعی دارد؟

در تصاویر انتخاب شده برای کتاب‌ مورد مطالعه، اغلب تصاویر، به ویژه برای زنان، طبق هویت اسلامی بوده‌اند.

علاوه بر این، با توجه به جمعیت زنان در برابر مردان در جامعه ایران، نگاه سیاست‌گذار هویتی به زنان نسبت به مردان نیز متوازن نیست.

از مجموع ۴۱۴ جمله مرتبط با هویت جنسیتی در کتاب مورد مطالعه، ۳۲۹ جمله مربوط به هویت جنسیتی مردانه و فقط ۸۵ جمله به زنان اختصاص یافته است.

این تحقیق به صراحت اعلام کرده است: «جایگاه نازل و رعایت نشدن حقوق زنان باعث فشار جامعه جهانی و حتی همراهی زنان و دختران ایرانی با آن‌ها علیه نظام اسلامی خواهد شد.»

تاکید بر این سیاست تبعیض‌آمیز و غلط با تند‌رو‌های عیان‌تر و عینی‌تر در سال‌های اخیر برآمده از این واقعیت است که هویت مذهبی در ایران روزبه‌روز در حال ضعیف شدن است اما متولیان آن می‌خواهند مناسبات ناعادلانه جنسیتی را هم‌چنان حفظ کنند. به همین خاطر، با بسیاری از خواسته‌های زنان مخالف هستند و آن‌ها را مشروع نمی‌‌دانند.

این نظام هویتی که قدرت سیاسی و نظامی را در اختیار دارد، تحقق خواسته‌های زنان را تهدیدی جدی برای پایه‌های عقیدتی و اید‌ئولوژیک خود می‌داند و با انواع فشار‌ها، تحدید‌ها و تهدید‌ها، تلاش می‌کند مانع گسترش و همه‌گیر شدن این خواسته‌ها و تحقق آن‌ها شود.

جمهوری اسلامی در حال حاضر به شش منازعه اساسی دست به گریبان است که از میان آن‌ها، تنها منازعه میان هویت مدرن با هویت مذهبی «قوی» و منازعه میان هویت ملی با هویت مذهبی «رو به رشد» است.

در سال‌های اخیر، گزارش‌ها و اخبار متعددی از گرایش مردم ایران به احیا و تقویت هویت ملی در برابر هویت مذهبی منتشر شده که حضور همه ساله گروهی از مردم بر سر آرامگاه «کوروش» و تلاش حاکمیت برای ممانعت از برگزاری این تجمع، مهم‌ترین مصداق‌های آن هستند.