بنادرچابهار و گوادر در سواحل مکران به مثابه تازه‌ترین مهره‌های شطرنجی هستند که می‌توانند سرنوشت بازی بزرگ آغاز شده از سوی دو قدرت نوظهور هند و چین را در شمال غربی اقیانوس هند رقم زنند.

تصمیم چین به استقرار شماری از ناو‌ها و زیر دریایی‌هایش در بندرگوادر پاکستان یکی از آخرین حرکت‌های پکن در این بازی است که آژیر خطر را در دهلی نو به صدا در آورده است. هند، قبل از آفتابی شدن این تصمیم، به احتمال قوی از این موضوع آگاهی داشت و تلاش اخیریک زیر دریایی هند برای ورود به آب‌های پاکستان جهت اجرای عملیات شناسایی به همین منظور صورت گرفته است. نیروی دریایی پاکستان این زیر دریایی را وادار به عقب‌نشینی کرد.

اهمیت اقتصادی و نظامی گوادر

بندر گوادر در منتهی‌الیه جنوبی «کردیدور اقتصادی چین و پاکستان» قرار دارد، کریدوری به طول ۲۴۴۲ کیلومتر که با هزینه‌ای معادل ۵۲ میلیارد دلار احداث شده و در شمال به شهر کاشغر در ناحیه خودگردان سین کیانگ (یا شین جیانگ) درشمال غربی چین متصل می‌شود. این پروژه که قرار است در سال ۲۰۱۷ میلادی به بهره‌برداری رسد، از دیدگاه اقتصادی ضمن اینکه یک مسیر ترانزیتی با صرفه‌ای برای چین محسوب می‌شود، راه را از طریق اقیانوس هند برای صادرات بیشترکالاهای چینی به کشورهای خاورمیانه و آفریقا هموار می‌کند.

مهم‌تر اینکه این کریدور می‌تواند آنچه را که به «معضل ملاکا» نام گرفته است، کاهش دهد. بدین معنی نفت وارداتی چین، چه از کشور‌های خلیج فارس و چه از کشور‌های آفریقایی یا آمریکای لاتین بناچار باید از تنگه ملاکا* عبور کند که به دلایل سیاسی، نشت نفتی و حملات تروریستی و دزدی دریایی می‌تواند با ایجاد اختلال در تردد دریایی و ملتهب کردن بازار جهانی نفت، قیمت نفت را به شدت افزایش دهد وهزاران مایل به مسیر دریایی انتقال نفت به چین بیافزاید.

از منظر نظامی و استراتژیک، چین به پایگاهی در دریای عمان و اقیانوس هند دست یافته است که در راستای استراتژی دریایی این کشور برای تبدیل شدن به یک قدرت عمده دریایی حائز اهمیت است.

نگرانی‌های امنیتی هند

در مقابل، هند استقرار یکان‌های دریایی چین را در بندر گوادر تهدیدی برای امنیت خود تلقی می‌کند که از سوی دوهمسایه ستیزه جوی خود با هدف برقراری موازنه درمقابل حضور نیروی دریایی‌اش در اقیانوس هند صورت گرفته است.

به باور شماری از کار‌شناسان دفاعی هند، بندر گوادر ضمن تقویت توان نظامی پاکستان و چین، دسترسی نیروی دریایی چین را به دریای عرب و کشورهای واقع در سواحل شمال غربی اقیانوس هند آسان می‌کند. حضورچین در گوادر، این کشور را مستقیماً به خطوط مواصلات تجاری خلیج فارس، دریای عمان و دریای عرب ارتباط داده و با دادن عمق استراتژیک به نیروی دریایی پاکستان و چین، نقشه ژئوپولیتیک منطقه را تغییر داده است.

به گفته فرمانده پیشین نیروی دریایی هند، دریاسالار سوریش مهتا، پاکستان می‌تواند با استفاده از گوادر «شاهرگ حیاتی انرژی جهان را کنترل کند». پاکستان بر پایه یک قرارداد به ارزش پنج میلیارد دلار قرار است هشت فروند زیردریایی کلاس «اس-۲۰» (ویژه شکار و انهدام زیردریایی‌های دشمن) با سامانه رانشی مستقل از هوا از چین دریافت کند.

جدا از نگرانی‌های نظامی از سوی هند، پروژه کرویدور اقتصادی چین و پاکستان که کلاً با سرمایه‌گذاری چین تامین شده است، برنامه‌های هند را برای دسترسی به آسیای مرکزی زیر سئوال برده است. گوادرو تحولات ژئوپولیتیکی ناشی از آن، اثرات منفی بر امنیت هند و جایگاه این کشور درمنطقه خواهد داشت. اضافه بر این، پروژه کریدور اقتصادی می‌رود که پکن و اسلام آباد را بیش از پیش به‌هم نزدیک کند که این نیز مایه نگرانی برای هند است.

به باور برخی از تحلیگران هند، پروژه یاد شده به مراتب بالا‌تر از یک رابطه تجاری است و راه‌اندازی کریدور اقتصادی چین و پاکستان، و بهره‌گیری از گوادر به عنوان یک بندر تجاری و نظامی می‌تواند موقعیت دو کشور را در مقابل هند تقویت کند و حتی بر نفوذ آمریکا در آسیا نیز اثر گذارد.

در پی این تحولات و بالا گرفتن تنش میان دهلی نو و اسلام آباد، نیروی دریایی هند به گشت‌های خود افزوده است و با دقت بیشتری تحرکات ناو‌های چینی را دراقیانوس هند تحت نظر دارد. در این پیوند دریاسالار سونیل لابنا، فرمانده نیروی دریایی هند، به تازگی گفت: «ما از نزدیک مراقب حرکات ناو‌ها و زیر دریایی‌های چینی، از جمله زیر دریایی‌های اتمی، هستیم و مدام تردد آن‌ها را در اقیانوس هند رصد می‌کنیم».

پروژه چابهار، موافقت نامه سه‌جانبه

هند با توجه به این تحولات، فعالیت‌های خود را برای به ثمر رساندن پروژه چابهار که در ۷۲ کیلومتری غرب بندر گوادر قرار داد، افزایش داده است. به گزارش رزونامه «نیو ایندین اکسپرس»، هند ۲ میلیارد دلار در چابهار سرمایه‌گذاری کرده است، بندری که از نقطه نظر اقتصادی و استراتژیک اهمیت دارد.

چابهار به هند امکان می‌دهد که با دور زدن پاکستان با افغانستان روابط تجاری بر قرار کند؛ کالاهای تجاری خود را از طریق افغانستان به کشور‌های محاط در خشکی آسیای میانه صادر کند؛ و صادرات خود را به ایران افزایش دهد. توسعه این بندر اجرای طرح «کریدور شمال- جنوب» را نیز تسریع خواهد کرد، کریدوری که کشور‌های شمال اروپا و روسیه را از طریق دریای خزر و ایران به کشور‌های حوزه اقیانوی هند، جنوب خلیج فارس و جنوب آسیا متصل می‌کند.

مشارکت هند در پروژه چابهار سیزده سال پیش، سال ۲۰۰۳ میلادی، آغاز شد ولی سرمایه‌گذاری این کشور از جهاتی به خاطر تحریم‌های بین المللی علیه ایران در پیوند با برنامه هسته‌ای‌اش به تعویق افتاد ولی با به ثمر رسیدن گفت‌و‌گو‌های هسته‌ای و کاهش نسبی تحریم‌ها، فعالیت‌های هند در این بندر احیا شده است.

علاوه بر این، در خرداد ماه سال جاری در جریان سفررییس جمهوری افغانستان و نخست وزیر هند به ایران، سه کشور موافقت‌نامه اقتصادی سه جانبه‌ای را برای تسریع توسعه بندر چابهارامضا کردند. افغانستان این بندر را مسیربهتر و ارزان‌تر برای واردات و صادرات نسبت به بندر کراچی و بندر عباس می‌داند که اکنون افغانستان برای مبادلات کالا بیشتر به این بنادر وابسته است.

ایران نیز با توسعه چا بهار که نخستین بندر ژرف آب کشور خواهد بود می‌تواند با مرتفع کردن برخی از محدودیت‌ها و نارسایی‌های ساختاری بنادر ایران در خلیج فارس، کشتی‌های بالا‌تر از ۱۰۰ هزار تن را بپذیرد و از وابستگی خود به تسهیلات بندری امارات بکاهد و در عین حال هزینه ترابری کالا را کاهش دهد.

سازهای مخالف مقام‌های پاکستان

با این‌همه، گوادر و چابهار علاوه بر داشتن اهمیت تجاری، به علت اهمیت ژئوپولیتیکی‌شان می‌توانند موازنه استراتژیک در منطقه را به‌هم زنند. گوادر به چین امکان می‌دهد که آمد و شد و فعالیت ناو‌های آمریکایی و هند را در دریای عمان و آبهای اطراف آن تحت نظر داشته باشد.

چین اداره کامل بندر گوادر را به‌عهده دارد ولی چابهار، همانگونه که مقام‌های ایران تاکید کرده‌اند، تحت مدیریت ایران خواهد بود. این بندر یک بندر نظامی برای هند محسوب نمی‌شود ولی پشتیبانی لجستیکی ایران از هند در این بندر، ناو‌های هند را قادر خواهد کرد که بر میزان عملیات شناسایی خود در در یای عمان و دریای عرب بیافزایند و تحرکات ناو‌های چین را تحت نظر داشته باشند.

پاکستان توسعه بندر چابهار را تهدیدی برای امنیت و پروژه‌ای برای رقابت با گوادر می‌داند، گو اینکه متعاقب موافقت نامه سه جانبه ایران و هند و افغانستان، مقامهای سیاسی پاکستان درظاهر مخالفت آنچنانی با آن نشان ندادند. روبینا اطهر، معاون وزیر بازرگانی پاکستان با اشاره به اینکه کشورش کمترین نگرانی درباره موافقت نامه سه جانبه ندارد گفت: «بندر چا بهار در آبهای عمیق واقع نیست و هیچگاه رقیبی برای گوادر نخواهد بود».

در این راستا، خواجه محمد آصف، وزیر دفاع پاکستان، با تاکید به اینکه اسلام آباد هیچ اعتراضی درخصوص موافقت نامه سه جانبه ندارد، گفت: «در عین حال بهتر است ایران ملاحظات مربوط به روابط هند و پاکستان را در نظر داشته باشد».

در مقابل، ژنرال‌های پاکستانی از جمله آصف یاسین مالک، وزیر دفاع سابق پاکستان، موافقت نامه یاد شده را یک تهدید امنیتی برای پاکستان دانست و گفت: «باز شدن این راه تجاری پاکستان را به انزوا خواهد کشاند». به نحوی مشابه، ژنرال ندیم لودهی، ژنرال بازنشسته وزارت دفاع، توسعه چابهار را مانع بزرگی در همسایگی پاکستان توصیف کرد که می‌تواند «نشانه شومی» برای کشورش باشد.

پیچیدگی‌ها، یک بام و دو هوای دولت روحانی

روند تحولات نشان می‌دهد که بازی بزرگ جدیدی با رقابت‌های سیاسی و نظامی هند و چین کلید خورده است. انتظار می‌رود که محور چین-پاکستان اهم کوشش خود را به‌خرج دهند تا برتری خود را در منطقه تثبیت کنند. در مقابل، هند با استفاده ازبندر چابهار که بخشی از محاسبات ژئواستراتژیک آن را تشکیل می‌دهد، تلاش خواهد کرد که نفوذ چین و پاکستان را در منطقه کاهش دهد و راه را برای دست‌یابی‌اش به خاورمیانه و آسیای مرکزی هموار کند.

برخی از کار‌شناسان دفاعی و رسانه‌های چین و هند در مورد سمت و سوی رقابت‌های آغاز شده در این بازی بزرگ، تحلیل‌ها و پیش‌بینی‌های ویژه خود را دارند. رسانه‌های دولتی چین با اشاره به ثابت نبودن ارجحیت‌های ژئوپولیتیکی کشور‌ها، می‌گویند امکان دارد در آینده همگرایی استراتژیک فعلی موجود میان ایران و هند دچار تشتت شود و بهره‌گیری هند از چابهار از حیز انتفاع بیافتد.

این در حالی است که محافل دفاعی هند، بندر چابهار را یک بندر استراتژیک برای هند می‌دانند و استفاده از آن را برای تحقق برخی از اهداف امنیتی کشورشان و همچنین سهولت بازرگانی با اقغانستان و آسیای مرکزی حیاتی می‌دانند. این محافل می‌گویند که تمرکز استراتژیک چین به بندر گوادر و کریدور اقتصادی نیز ممکن است به خاطر ناامنی و بی‌ثباتی در بلوچستان پاکستان و بی‌ثباتی سیاسی خود پاکستان کاهش یابد.

به رغم این پیش‌بینی‌ها، رقابت‌های بین چین و هند، به علت عدم اطمینان این دو کشور به یکدیگر از یک سو و به علت دشمنی هند و پاکستان از سویی دیگر، ادامه خواهد یافت. گو اینکه بعید است که ایران بخواهد به این دشمنی دامن زند.

برعکس، اظهارات مقام‌های ایران حاکی از تشویق کشور‌های ذینفع برای نوعی همکاری است. حسن روحانی پس از امضای توافقنامه سه جانبه در تهران گفت: «این توافق سه جانبه و توسعه بندر چابهار بر علیه هیچ کشوری نیست، بلکه در راستای توسعه اقتصادی منطقه است… این یک پیام حیاتی از تهران، دهلی نو و کابل است… که مسیر پیشرفت کشورهای منطقه از طریق همکاری‌های مشترک و بهره برداری از فرصت‌های منطقه‌ای می‌گذرد».

علاوه بر این ایران روابط بسیار نزدیکی با چین دارد و در پی سفر شی جین‌پینگ، رییس جمهوری چین به تهران در بهمن ۱۳۹۴، دو کشور یک قرارداد همکاری استراتژیک ۲۵ ساله را امضا کردند و به همکاری‌های نزدیک نظامی و اطلاعاتی تاکید ورزیدند.

نخست وزیر چین، لی که‌چیانگ، پروژه چابهار و کریدور اقتصادی چین و پاکستان را مکمل یکدیگر می‌داند و گزارش‌ها حکایت از آن دارد که حسن روحانی در جریان نشست عمومی سازمان ملل در سپتامبر ۲۰۱۶، تمایل ایران را برای پیوستن به کریدور اقتصادی چین و پاکستان به نواز شریف، نخست وزیر پاکستان، اطلاع داده است. تحقق این خواسته که در حال حاضر بعید به نظر می‌رسد، از نظر ژئوپولیتیکی هم به پیچیدگی‌های صف‌بندی بازیگران منطقه‌ای می‌افزاید و هم می‌تواند بر پروژه چابهار و دسترسی هند به آسیای مرکزی اثر منفی بگذارد.

————————————————–

*تنگه ملاکا آبراهی است به طول نزدیک به ۸۵۰ کیلومتر میان جزیره سوماترای اندونزی و شبه‌جزیره مالزی که دریای آندامان در اقیانوس هند را به دریای چین جنوبی در اقیانوس آرام متصل می‌کند.

یادداشت‌ها و مقالات بازتاب‌دهنده نظر نویسندگان خود هستند و نه دیدگاهی از رادیو فردا.